پدیده آسیب‌های اجتماعی، به عنوان یکی از چالش‌های اساسی جوامع معاصر، نیازمند اتخاذ رویکردهای جامع و پیشگیرانه در راستای کاهش و کنترل آثار مخرب آن می‌باشد. در این میان، نقش «فعالیت‌های جایگزین» به عنوان یک راهبرد مؤثر و کارآمد، از اهمیت بسزایی برخوردار است. این فعالیت‌ها، با فراهم کردن بستری جذاب، هدفمند و سالم، افراد را از گرایش به رفتارهای پرخطر و آسیب‌زا باز داشته و انرژی و استعدادهای آنان را در مسیرهای سازنده و مثبت هدایت می‌کند.
مدیرکل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان فارس که پیش از این سکان ادارۀ امور تربیتی، مشاوره و مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی آموزش و پرورش فارس را در دست داشته است نیز، معتقد است فعالیت‌های فرهنگی، هنری و علمی فوق برنامه، نقشی بی‌بدیل در مصون‌سازی کودکان و نوجوانان در برابر آسیب‌های اجتماعی ایفاء می‌کند.
علی خواجه‌نژادیان، با تشریح برنامه‌های کانون در این زمینه، بر اهمیت پرورش فکر و اندیشه به عنوان بنیان پیشگیری از رفتارهای پرخطر تاکید می‌کند و از نقش فعالیت‌های کانون بر تربیت کودکان و همراهی با خانواده سخن می‌گوید.
وظیفه و رسالت کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان چیست؟
افکار، مبنای تمام رفتارهای انسان هستند و با پرورش فکر می‌توان احساسات و رفتار انسان‌ها را نیز تحت تاثیر قرار داد. بنابراین با توجه به اهمیت افکار، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بر پرورش اندیشه و فکر کودکان و نوجوانان تمرکز دارد و با روش‌های فرهنگی، علمی، هنری و ادبی در تلاش است که اندیشۀ آیندگان این مرز و بوم را رشد دهد.
کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان فارس با بهره‌گیری از ۸۰ مربی متخصص، مسئولیت خطیر ترویج کتاب‌خوانی و شناسایی استعدادهای کودکان و نوجوانان را بر عهده دارد و با تدوین فرآیندهای تربیتی هدفمند، به رشد و پرورش این استعدادها می‌پردازد و در این مسیر، کتاب به‌عنوان اصلی‌ترین ابزار توسعۀ فکری این گروه سنی، نقشی محوری ایفاء می‌کند و کانون نیز با تولید آثار مکتوب متنوع در حوزه‌های گوناگون، تلاش می‌کند تا تأثیر بسزایی در شکل‌گیری اندیشه‌های نسل آینده داشته باشد.
در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان فارس چه فعالیت‌هایی دنبال می‌شود؟
کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان فارس با گستره‌ای وسیع شامل ۴۲ مرکز ثابت، ۸ مرکز سیار و ۲۸ هزار عضو فعال در سطح استان فارس، خدمات فرهنگی و آموزشی متنوعی را ارائه می‌دهد. فعالیت‌های هنری کانون شامل رشته‌هایی چون نقاشی، نمایش خلاق، خوشنویسی و صنایع دستی است. همچنین، در حوزۀ فرهنگی، کانون پرورش فکری با برگزاری برنامه‌های مناسبتی، مراسم‌ها و رویدادهای ملی نظیر دهه فجر، ماه رمضان، محرم، اربعین و مراسم درختکاری، به کنشگری اجتماعی نیز می‌پردازد.
کانون یاران، کنشگران فرهنگی
با افتتاح مرکز علوم و فناوری‌های نوین کشور در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، شعب استانی آن نیز به زودی راه‌اندازی می‌شود و پس از آن فعالیت‌هایی نظیر هوش مصنوعی، نانو و هوافضا در آنها دنبال خواهد شد.
از دیگر برنامه‌های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان فارس، اجرای طرح «کانون یاران» با هدف تبدیل اعضای کانون پرورش فکری به کنشگران فرهنگی و تشویق به کنشگری در مدارس است که در آن، اعضای مراکز کانون، آموخته‌های خود را در مدارس به اجرا در می‌آورند؛ برای مثال، به معرفی کتاب در صف مدرسه می‌پردازند و دیگر دانش‌آموزان را به عضویت در کانون دعوت می‌کنند. تاکنون ۶۰ درصد از کانون یاران عملکرد موفقی داشته و توانسته‌اند پروژه‌های محول شده را به خوبی پیش ببرند. در نیمۀ دوم فروردین نیز اردوی سراسری کانون یاران در اردوگاه شهید دستغیب برگزار خواهد شد.
با توجه به اینکه یکی از راه‌های پیشگیری از گرایش دانش‌آموزان به آسیب‌های اجتماعی تقویت فعالیت‌های جایگزین است و کانون در این زمینه فعالیت می‌کند برنامه‌های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان را در زمینۀ کاهش آسیب‌های اجتماعی چه میزان موثر می‌دانید؟
با توجه به دستاوردهای کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، به نظر می‌رسد برنامه‌های این نهاد نقش بسزایی در ایجاد مصونیت در برابر آسیب‌های اجتماعی در میان اعضای خود داشته است. بررسی‌ها نشان می‌دهد دانش‌آموزانی که دوره‌های کودکی و نوجوانی خود را در این کانون سپری کرده‌اند، در عرصه‌های مختلفی که وارد شده‌اند، به دلیل ویژگی‌هایی که در کانون کسب کرده‌اند، به موفقیت‌های چشمگیری دست یافته‌اند.
این افراد توانسته‌اند با استفادۀ موثر از خلاقیت خود در محیط کار، از نوآوری خود بهره گرفته‌اند و با عدم محدودیت به چارچوب‌های تاثیر مثبتی بر محیط پیرامون خود گذاشته‌اند. علاوه بر این، آنها مهارت‌های ارتباطی قوی را آموخته‌اند و با پرورش روحیۀ شکرگزاری، از بنیان‌های اخلاقی مستحکمی برخوردار شده‌اند.
این ویژگی‌های اکتسابی، به منزلۀ واکسیناسیون در برابر آسیب‌های اجتماعی عمل کرده و افراد را در مواجهه با چالش‌های گوناگون زندگی توانمند ساخته است. گواه این مدعا، حضور چهره‌های سرآمد و برجسته در حوزه‌های ادبی و هنری کشور است که دوران شکل‌گیری شخصیت خود را در کانون پرورش فکری گذرانده‌اند. این امر نشان‌دهنده تاثیر عمیق و پایدار برنامه‌های کانون در تربیت نسلی خلاق، توانمند و مصون از آسیب‌های اجتماعی است.
فعالیت‌های فرهنگی و هنری کانون چگونه می‌تواند در پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی در کودکان و نوجوانان مؤثر باشد؟
با توجه به اینکه خلاء وجود برنامه در اوقات فراغت و وجود دوستان ناباب از اصلی‌ترین دلایل گرایش دانش‌آموزان به آسیب‌های اجتماعی محسوب می‌شوند و کانون با فراهم آوردن بستر ارائه برنامه‌های اوقات فراغت و همچنین ایجاد دوستی‌های امن تحت نظر مربی برای دانش‌آموزان، نقش مهمی در پیشگیری از این آسیب‌ها ایفا می‌کند.کانون از طریق کاهش هزینه‌ها و ارائه برنامه‌های رایگان، زمینه را برای مشارکت دانش‌آموزان در فعالیت‌های فوق برنامه فراهم می‌سازد و به این ترتیب، جایگزینی مناسب برای اوقات فراغت آنها ارائه می‌دهد. علاوه بر این، با نظارت مربیان بر دوستی‌های شکل گرفته در کانون، دانش‌آموزان در یک محیط امن و سالم روابط اجتماعی مثبت را تجربه خواهند کرد. علاوه بر این، فعالیت‌های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان تحت نظر مربی کانون بستر امنی را برای شکل‌گیری دوستی‌های سالم و مثبت ایجاد می‌کند و جایگزینی برای تأثیر منفی دوستان ناباب فراهم می‌کند.
در طرح ملی «نماد» کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان چه وظیفه‌ای بر عهده دارد؟
در طرح ملی نظام مراقبت اجتماعی دانش‌آموزان که اعتلافی بین دستگاه‌های متولی حوزه آسیب‌های اجتماعی است نیز، نقش کانون پرورش فکری کودکان و نوجونان، تولیدات هنری در حوزه سینما است و با توجه به تمرکز آموزش‌وپرورش در حوزۀ کاهش آسیب‌های اجتماعی، تولیدات کانون رنگ و بوی مباحث اجتماعی پیدا کرده است و کاهش آسیب‌های اجتماعی در این تولیدات دنبال می‌شود.
فیلم «زیبا صدایم کن» مقاومت یک دختر ۱۶ ساله در برابر آسیب‌های اجتماعی اطراف خود را نشان می‌دهد و در جشنوارۀ فجر موفق به کسب سیمرغ بلورین شد، انیمیشن «در سایۀ سرو» که مقاومت دختری که پدرش درگیر مشکل روانی است و موفق به کسب اسکار شد، فیلم «زیر سایۀ درخت» که به آسیب‌های مهاجرت می‌پردازد و انیمیشن «بچه زرنگ» که به انس کودکان با هویت ملی خود کمک می‌کند، نیز در این زمینه است.
کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان فارس در زمینۀ کاهش آسیب‌های اجتماعی چه برنامه‌هایی را اجرا کرده است؟
برگزاری کارگاه‌های «حال خوش زندگی» در مراکز کانون پرورش فکری استان با موضوع مهارت‌های زندگی مانند کنترل خشم و مهارت‌های ارتباطی ویژه دانش‌آموزان و والدین از جمله برنامه‌های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در زمینۀ پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی است.
اکران نمایش «قلب آدم برفی» با موضوع کاهش خشونت از دیگر برنامه‌های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان فارس در زمینۀ کاهش آسیب‌های اجتماعی است که تاکنون در سطح استان فارس 25 بار اجرا شده است و به آموزش و پرورش استان نیز توصیه شده است که شرایط اجرای این نمایش را در مدارسی که میزان خشونت در آنها بالا است فراهم کند.
معرفی اسطوره‌ها و نمادهای ملی در مقابله با آسیب‌های اجتماعی رایج در بین کودکان و نوجوانان، چه میزان موثر است؟
معرفی اسطوره‌ها و نمادهای ملی، به ویژه از طریق رسانه‌های جذاب و باکیفیت، ابزاری موثر در مقابله با آسیب‌های اجتماعی رایج در بین کودکان و نوجوانان است. تقویت هویت ملی از این طریق، نوجوانان را از گرایش به هویت‌های کاذب و بیگانه، مانند هویت‌های کره‌ای، باز می‌دارد. کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان نیز با آگاهی از نقش محوری رسانه در الگوسازی و توجه به ساختار احساسی مغز نوجوانان، تلاش می‌کند تا با طراحی شخصیت‌های الگو در رمان‌ها و تولیدات رسانه‌ای خود، زمینه همزادپنداری و الگوگیری مثبت را برای کودکان و نوجوانان فراهم کند.
با وجود توانمندی در الگوسازی کهن و نوین، ضعف در ضریب رسانه‌ای این الگوها و برتری رسانه‌های غربی، که با ترفندهای احساسی مخاطب نوجوان را جذب می‌کنند، یک چالش جدی در زمینۀ معرفی اسطوره‌های ملی است و این الگوهای خارجی که با فرهنگ و تمدن ما همخوانی ندارند، می‌توانند آسیب‌های متعددی به دنبال داشته باشند. در این رقابت سخت، کانون با تمرکز بر نقاط قوت موجود و تلاش برای تقویت حوزۀ رسانه‌ای کشور، به ویژه از طریق مجموعه‌هایی مانند «نامداران» که به معرفی چهره‌های شاخص ملی می‌پردازند، سعی در ارائۀ الگوهای بومی و جذاب دارد. در نهایت، الگوسازی موثر برای نوجوانان تنها از طریق رسانه‌ای قدرتمند و جذاب امکان‌پذیر است.
در میان الگوهای ایران، فکر می‌کنید به معرفی کدام یک از الگوها به قدر کافی پرداخته نشده است؟
در میان الگوهای ایرانی، به نظر می‌رسد شهدای مدافع حرم، الگوهای ورزشی که با حفظ هویت دینی و ملی در مسابقات شرکت می‌کنند و نخبه‌های هوا و فضا (حتی به صورت ناشناس در قالب فیلم) به قدر کافی مورد توجه قرار نگرفته‌اند و انتظار می‌رود که توجه بیشتری به آنها شود.
نقش خانواده در کاهش آسیب‌های اجتماعی چقدر است؟
یکی از مباحث مهم و نگران‌کننده در کشور، افزایش چشمگیر آمار طلاق است که گرایش فرزندان طلاق به آسیب‌های اجتماعی را به دنبال دارد و بررسی وضعیت نوجوانان در کلان‌شهرها نشان می‌دهد که تعداد قابل توجهی از کودکان و نوجوانان درگیر آسیب‌ها و ناهنجاری‌های اجتماعی همان فرزندان طلاقی هستند که در گذشته از داشتن خانواده‌ای منسجم محروم بوده‌اند و اکنون نمود آسیب‌های ناشی از آن را در رفتارهایی نظیر عدم رعایت حجاب، مصرف مواد مخدر و مشروبات الکلی و حتی اقدام به خودکشی نشان می‌دهند.
پیامد ناگوار این جدایی والدین، کودکانی هستند که از کانون گرم خانواده محروم شده و در صورت فقدان حمایت‌های اجتماعی کافی و عدم تامین نیازهای عاطفی، در آینده و با ورود به اجتماع، آسیب‌های جدی را تجربه خواهند کرد. متاسفانه، در حال حاضر نهاد اجتماعی حمایت‌گری قدرتمندی در کشور برای این کودکان وجود ندارد
آیا برای کودکان طلاق نهاد حمایت‌گری وجود دارد؟
در حال حاضر، نهاد حمایت‌گر جامع و فراگیری برای کودکان طلاق در کشور ما وجود ندارد، در حالی که در بسیاری از کشورهای دیگر، چنین نهادهایی به طور فعال از این کودکان حمایت می‌کنند. ضعف جدی در زمینه حمایت‌های اجتماعی از کودکان طلاق به حدی است که حتی در مراکز اورژانس اجتماعی و آموزش و پرورش نیز با مواردی مواجه می‌شویم که کودک اعلام بحران کرده و خانه برای او محیط امنی نیست، اما سازوکار قانونی و نهاد مشخصی برای خروج فوری کودک از آن شرایط و اسکان او در مکانی امن با حکم قضایی وجود ندارد. اگرچه سازمان بهزیستی اقدام به تاسیس خانه‌های امن کرده است، اما گستره و ظرفیت این خانه‌ها پاسخگوی نیازهای موجود نیست.
به طور کلی، در حوزه حمایت از کودکان طلاق و پیشگیری و مداخله در آسیب‌های اجتماعی مرتبط با آن، ضعف‌های ساختاری و اجرایی قابل توجهی وجود دارد و مسئولین می‌توانند با تاسیس نهاد متولی برای کودکان طلاق و ارائه حمایت اجتماعی متناسب با سطح نیاز وی به کاهش آسیب‌های اجتماعی کمک کنند.
